Chełm Dolny i jego fascynująca przeszłość

Chełm Dolny (nazwa niemiecka: Wartenberg) to miejscowość o rodowodzie średniowiecznym. Na uwagę zasługuje ciekawa przeszłość tej wioski, której świadkami są do dziś istniejące zabytkowe budowle. Czytelnie zachował się przestrzenny układ ruralistyczny, z widocznym podziałem wioski na część folwarczną i chłopską. Architektura pofolwarczna przeważa w dzisiejszym Chełmie Dolnym i charakteryzuje się masywnym, dominującym typem zabudowy. Niedaleko dawnego folwarku znajduje się podpałacowy teren parkowy z dobrze zachowanym pierwotnym drzewostanem, umożliwiającym łatwe odtworzenie alej parku pałacowego. Szczególnie wyróżniającym się obiektem jest położony na skrzyżowaniu dróg kościół z drugiej połowy XIII wieku., ze szczytami i blendami od południa, uzupełniony w 1908 o ceglaną wieżę. Obok kościoła znajduje się kaplica grobowa generała Henniga von Tresckowa, pomysłodawcy nieudanego zamachu na Adolfa Hitlera w Wilczym Szańcu.

Bliskość dwóch malowniczych jezior, widok z pobliskiej skarpy zlokalizowanej na terenie Kopalni kruszywa w Chełmie Górnym oraz zachowana zabudowa zabytkowych obiektów wraz z imponującym drzewostanem parku kiedyś będącego otoczeniem pałacu, to nie jedyne atrakcje tej urokliwej miejscowości. Chełm Dolny może poszczycić się też bogatą historią.

Neogotycka kaplica mauzoleum rodowe

Ekshumacja zwłok generała - zamachowca na życie Hitlera dokonana w miejscowej Kaplicy - Mauzoleum rodzinnym

W znajdującej się na terenie przy kościelnym kaplicy mauzoleum w roku 1944 pochowany został brat ówczesnego właściciela i zarządcy wioski gen. Henninng von Trescow - spiskowiec i bezpośredni uczestnik zamachu na życie Hitlera w Wilczym Szańcu. Generał Trescow świadomy odpowiedzialności popełnił samobójstwo. Aby chronić rodzinę upozorował bitwę z partyzantami. Został pochowany z pełnymi honorami wojskowymi we wspomnianej kaplicy mauzoleum. Jednak w wyniku starannego śledztwa i poznaniu prawdy o roli generała inspiratora w zamachu na wodza hitlerowskiego ekshumowano zwłoki po czym przewieziono do krematorium obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Małżonka niemieckiego generała Wehrmachtu wraz z dziećmi przebywała do końca II wojny światowej w odosobnionej zamkniętej posiadłości. 

Pomnik upamiętniający ofiary I wojny światowej z czytelnymi zachowanymi nazwiskami mieszkańców.

Paul J. van Niessen - koncepcja miasta

Jak sądził badacz dziejów Nowej Marchii, Paul J. van Niessen, ze względu na znaczny obszar występujący w akcie nadania ziemi miało powstać w miejscu dzisiejszej miejscowości miasto. Początkowo miejscowość rozwijała się imponująco, lecz ostatecznie lokacja miejska się nie powiodła. Wieś kilkakrotnie zmieniała właścicieli przechodząc w ręce i zarząd kolejnego administratora, co przyczyniło się do naturalnego rozłamu na dwie miejscowości: Chełm Górny i Dolny.

Lapidarium

XIV wieczny Wartenberg własnnością rodu Wedel

W księdze ziemskiej margrabiego brandenburskiego Ludwika Starszego wymieniono wioskę Wartenberg wraz z 103 łanami ziemi, wspomina się również 1 łan ziemi jako własność parafii. Jako ówczesnego właściciela wioski wymieniono w Katasterze Nowomarchijskim Hasso von Wedel. W tym okresie została wybudowana kamienna świątynia.

Wnętrze kościoła

Wyjątkowa bryła gotycka świątyni

Kościół filialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Ciekawa forma architektoniczna kościoła przypominająca warowny zamek wyróżnia budowlę sposród innych budowli sakralnych Pomorza. Kościół został wzniesiony na rzucie prostokąta, mury wzniesiono z ciosów granitowych. W zachodniej ścianie świątyni widoczny z daleka efektowny i uzytkowany do chwili obecnej portal trójuskokowy z ostrołukowym zamknięciem. W południowej ścianie dobudowano w roku 1908 ciekawą architektonicznie wieżę kościelną, dzięki czemu bryła świątyni uzyskała niepowtarzalny urok. Wieża kościelna została wzniesiona na murach zakrystii. Do pierwotnych warstw wieży zbudowanych z ciosów granitowych dobudowano ceglaną wieżę ze szczytem. W południowej ścianie bardzo ciekawie prezentują się również dwa portale z zamurowanymi wnętrzami - dwa relikty zamierzchłej przeszłości.

Zadziwiający równoramienny krzyż grecki znajduje się w 17 warstwie wewnątrz świątyni

Wewnątrz świątyni uwagę przykuwa równoramienny krzyż grecki znajdujący się w południowo wschodnim narożniku. Wyjątkowy ornament znajduje się w 17 warstwie kwadr granitowych licząc od gruntu. Na obszarze naszego województwa znajdują się podobne trzy symbole równoramiennego krzyża greckiego. Zastanawia znaczenie i rzadkość występowania podobnego symbolu w świątyniach tej części Europy. 

Neogotyckie bramki ogrodzenia kościelnego 

Późniejsze dzieje wioski

W XVIII wieku wioska składała się z dwóch sąsiadujących z sobą części: chłopskiej czyli folwarku przynależącego do urzędu miasta w Dębnie oraz majątku, który był we władaniu porucznika von Waldow. Począwszy od roku 1882 do końca drugiej wojny światowej, właścicielem wsi była rodzina von Tresckow. Pierwszym właścicielem wsi wywodzącym się z rodu von Trescow był generalski adiunkt Wilhelma I - Hermann von Tresckow. To za jego sprawą powstał we wsi modernistyczny dworek. Oprócz okazałego dworku, parku wybudował również kaplicę pogrzebową, która w późniejszym czasie stała się miejscem spoczynku kolejnych członków rodziny.

Dzisiejszy Chełm Dolny

Miejscowość jest oddalona o około 15 km od Trzcińska Zdroju (siedziby Gminy) oraz o około 20 km od Chojny. Podróżnego przywita spokój i atmosfera senności. Przez chwilę można odnieść wrażenie o opuszczeniu miejscowości przez zdecydowaną większość mieszkańców. Układ małej wioski, rozproszona zabudowa budynków mieszkalnych, sprzyja poczuciu harmonii. Wjeżdzając do wioski od strony Chojny mijamy po prawej stronie pozostałości pałacu rodu Tresckow wraz z parkiem. Jadąc dalej znjdziemy się w środku wioski na skrzyżowaniu. W tym miejscu mamy do wyboru drogę prowadzącą do Kopalni kruszyw naturalnych w Chełmie Górnym, pod warunkiem, że pokonamy po drodze wysokie kopalniane hałd. Mamy również do wyboru odwiedzenie lapidarium w pobliżu kościoła lub neogotyckiej kaplicy wraz z zielonym niepowtarzalnym otoczeniem, posiadającym urok o każdej porze roku. Wyjątkowo tajemnicza atmosfera panuje tu jednak jesienią. Z dawnego założenia zabudowy pozostał widoczny układa ulic oraz podział na część pozostałą po byłym folwarku i część chłopską. W pobliżu kościoła stoi dobrze zachowany pomnik upamiętniający ofiary I wojny światowej. Odwiedzający miejsce ciekawy turysta szybko jednak zauważy smutne efekty działania czasu, który nie oszczędził jednego z ciekawszych obiektów w miejscowości. Neogotycka kaplica pozostaje niezabezpieczona przed opadami, brak też drzwi a na suficie widzimy liczne zacieki świadczące o nieszczelnym dachu. Może warto odwołać sie do przysłowia "Cudze chwalicie swego nie znacie".

Źródła: Chełm Dolny - Dziedzictwo rodu Tresckow, 17.05.2011, http://zp.pl/chelm-dolny--dziedzictwo-rodu-tresckow,artykul_1_160_0_0, (08.04.2015) , Wikipedia, Paul J. van Niessen, 01.10.2014, http://pl.wikipedia.org/wiki/Paul_van_Niessen, (08.04.2015) , H.Faryna-Paszkiewicz, M.Omilanowska, R. Pasieczny: Atlas zabytków architektury, s. 27, Warszawa 2003.
Wikipedia, Kataster Nowomarchijski Ludwika Starszego, 23.11.2013, http://pl.wikipedia.org/wiki/Kataster_Nowomarchijski_Ludwika_Starszego, (08.04.2015)